Τα τελευταία 20 χρόνια η επιστημονική κοινότητα έχει αρχίσει να ενδιαφέρεται για τις διαφορές μεταξύ των δύο φύλων όσον αφορά την υγεία και τη νόσο. Οι πρώτες μελέτες για τον καρκίνο του πνεύμονα περιελάμβαναν κυρίως άνδρες, καθώς η συχνότητα εμφάνισης του καρκίνου αυτού στις γυναίκες ήταν εξαιρετικά χαμηλή. Καθώς άλλαξαν τα κοινωνικά δεδομένα μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και οι γυναίκες άρχισαν να καπνίζουν ολοένα και περισσότερο, η επιδημιολογία του καρκίνου του πνεύμονα άλλαξε. Για το ενδιαφέρον αυτό θέμα μας μιλά η Παθολόγος Ογκολόγος, Δρ Έλενα Λινάρδου*.
Συνέντευξη: Ρούλα Σκουρογιάννη
Κυρία Λινάρδου, σε ποιους παράγοντες οφείλεται η διαφορετική συμπεριφορά της ίδιας νόσου, συγκεκριμένα του καρκίνου του πνεύμονα σε γυναίκες και άντρες;
Τα υψηλότερα ποσοστά καρκίνου του πνεύμονα σε γυναίκες μη-καπνίστριες σε σύγκριση με μη-καπνιστές άνδρες, υποδηλώνουν ότι ο καρκίνος του πνεύμονα στις γυναίκες συμπεριφέρεται διαφορετικά. Ένα 20% των διαγνωσθέντων γυναικών με καρκίνο πνεύμονα δεν έχουν υπάρξει ποτέ καπνίστριες. Πρόσφατες μελέτες αναδεικνύουν διαφορές στους παράγοντες κινδύνου, τον ιστολογικό τύπο, την παθοφυσιολογία, την έκβαση των θεραπευτικών χειρισμών, αλλά και την πρόγνωση, συγκριτικά με τους άνδρες.
Ο καρκίνος του πνεύμονα είναι η κύρια αιτία θανάτου από καρκίνο στις γυναίκες, προκαλώντας περισσότερους θανάτους απ’ ότι ο καρκίνος του μαστού, ο καρκίνος της μήτρας και ο καρκίνος των ωοθηκών μαζί ή ο καρκίνος του μαστού και ο κολοορθικός καρκίνος μαζί! Αν και οι διαγνώσεις καρκίνου πνεύμονα στους άνδρες μειώνονται σημαντικά κάθε χρόνο από το 1991-2005, αντίθετα η συχνότητα αυξάνει κατά 0.5% κάθε χρόνο στις γυναίκες. Οι λόγοι γι’ αυτό δεν είναι απόλυτα ξεκάθαροι και σίγουρα δεν αφορούν μόνο την αύξηση των καπνιστριών. Ο καρκίνος του πνεύμονα στις γυναίκες εμφανίζεται σε σχετικά μικρότερη ηλικία, ενώ οι μισοί καρκίνοι πνεύμονα σε άτομα κάτω των 50 ετών αφορούν γυναίκες. Αναδρομικά δεδομένα δείχνουν οτι η 5-ετής επιβίωση γυναικών με καρκίνο πνεύμονα είναι 18% σε σύγκριση με 14% για τους άνδρες, ενώ οι γυναίκες φαίνεται οτι ανταποκρίνονται καλύτερα στη θεραπεία, ανεξαρτήτως σταδίου, θεραπευτικής στρατηγικής ή ιστολογικού τύπου. Και βέβαια αυτή η καλύτερη ανταπόκριση και επιβίωση μπορεί να έχει σημαντικές συνέπειες για το σχεδιασμό και ανάλυση των κλινικών μελετών καρκίνου πνεύμονα.
Χρονολογικά, πότε εμφανίζεται αύξηση του καρκίνου του πνεύμονα στις γυναίκες;
Οι γυναίκες έχουν 1:16 κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου πνεύμονα στη ζωή τους, ανεξαρτήτως καπνίσματος. Η συχνότητα εμφάνισης άρχισε να αυξάνει δραματικά το 1973 και έφτασε σε ένα πλατώ σταθεροποίησης στα τέλη της δεκαετίας του ’90, σχεδόν μια δεκαετία αργότερα από τους άνδρες. Η θνητότητα από καρκίνο του πνεύμονα στις γυναίκες φάνηκε να αρχίζει να σταθεροποιείται περίπου στο 2003 στη Βόρεια Αμερική, Βόρεια Ευρώπη και Αυστραλία, δύο δεκαετίες αργότερα απ’ ότι στους άνδρες, και βέβαια ακόμα δεν έχει αρχίσει να μειώνεται σε αυτές τις περιοχές αλλά τόσο η συχνότητα εμφάνισης όσο και η θνητότητα συνεχίζουν να αυξάνονται παγκοσμίως.
Καρκίνος πνεύμονα στις γυναίκες παγκοσμίως.
Εκτός από το κάπνισμα, άλλα αίτια περιλαμβάνουν την έκθεση σε ραδόνιο στα σπίτια (ραδιενεργό αέριο που απελευθερώνεται από διάσπαση ουρανίου σε πετρώματα και στο έδαφος σε οικοδομές και περνά μέσω ρωγμών στα σπίτια), το παθητικό κάπνισμα, άλλη περιβαλλοντική και επαγγελματική έκθεση, και η γενετική προδιάθεση. Γυναίκες παντρεμένες με άνδρες καπνιστές, έχουν 25-29% αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου πνεύμονα. Τέλος πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει οτι μόλυνση με τον ιό του ανθρώπινου παπιλλώματος (HPV) ίσως παίζει κάποιο ρόλο.
Υπάρχουν επιστημονικά δεδομένα που αποδεικνύουν ότι οι γυναίκες είναι πιο ευάλωτες όταν καπνίζουν;
Υπάρχουν μελέτες που δείχνουν ότι οι γυναίκες είναι περισσότερο επιρρεπείς στα καρκινογόνα του τσιγάρου, και φαίνεται ότι αναπτύσσουν καρκίνο πνεύμονα μετά από λιγότερα χρόνια έκθεσης σε κάπνισμα απ’ ότι οι άνδρες. Η συχνότητα καπνιστριών είναι υψηλότερη μεταξύ γυναικών χαμηλότερου κοινωνικού και μορφωτικού επιπέδου. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ 80% του παγκοσμίου 1 δισεκατομμυρίου καπνιστών ανήκουν σε χαμηλή ή μεσαία κοινωνικο-οικονομική τάξη, και η συχνότητα ανάμεσα σε γυναίκες συνεχίζει να αυξάνει. Η επιδημιολογία του καρκίνου του πνεύμονα ακολουθεί τις αλλαγές στη συνήθεια του καπνίσματος. Έτσι το 1930, 50% των ανδρών στις ΗΠΑ ήταν καπνιστές έναντι 20% γυναικών. Κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο το κάπνισμα άρχισε να είναι αποδεκτό για τις γυναίκες και τη δεκαετία του ’60 περίπου 30% των γυναικών κάπνιζαν, με υψηλότερα ποσοστά καπνιστών να σημειώνονται για τους άνδρες τη δεκαετία του ’70 και για τις γυναίκες τη δεκαετία του ’80. Σύμφωνα με πιο πρόσφατες στατιστικές, το 2010, κάπνιζε το 21.5% των ανδρών στις ΗΠΑ και το 17.3% των γυναικών. Οι γυναίκες επίσης φαίνεται οτι δυσκολεύονται περισσότερο από τους άνδρες να διακόψουν το κάπνισμα.
Ενώ στους άνδρες το πλακώδες καρκίνωμα είναι αρκετά συχνό, στις γυναίκες φαίνεται οτι το αδενοκαρκίνωμα είναι ο κυρίαρχος ιστολογικός τύπος. Το βρογχοκυψελιδικό καρκίνωμα επίσης φαίνεται οτι είναι συχνότερο σε γυναίκες, και μάλιστα μη-καπνίστριες. Το αδενοκαρκίνωμα είναι ο συχνότερος ιστολογικός τύπος σήμερα σε καπνιστές και μη-καπνιστές άνδρες και γυναίκες, όμως 41.4% του καρκίνου πνεύμονα στις γυναίκες είναι αδενοκαρκίνωμα σε σύγκριση με 34.1% στους άνδρες, ενώ φαίνεται οτι η συχνότητα του αδενοκαρκινώματος στις γυναίκες έχει μια μικρή αύξηση με τους άλλους ιστολογικούς τύπους να παραμένουν σταθεροί.
Το οικογενειακό ιστορικό αποτελεί ανεξάρτητο παράγοντα κινδύνου για την ανάπτυξη καρκίνου πνεύμονα ανεξαρτήτως καπνίσματος;
Οι γυναίκες εμφανίζουν υψηλότερο κίνδυνο, γεγονός που υποδηλώνει κληρονομικούς παράγοντες.
Αρκετές μελέτες, όπως αναφέρθηκε, δείχνουν μεγαλύτερη ευαισθησία των γυναικών στα καρκινογόνα του τσιγάρου. Έτσι, έχουν αναφερθεί συχνότερα G:C/T:A μεταλλάξεις στο γονίδιο p53 σε γυναίκες με καρκίνο πνεύμονα. Επίσης σε πνεύμονες γυναικών καπνιστών έχει παρατηρηθεί αυξημένη έκφραση του γονιδίου CYP1A1, το οποίο κωδικοποιεί ένζυμο του μεταβολισμού των πολυκυκλικών αρωματικών υδρογονανθράκων που οδηγεί σε δημιουργία DNA adducts. Ο πιο συχνός πολυμορφισμός σε αυτά τα μεταβολικά ένζυμα είναι στη glutathione S-transferase M1 (GSTM1), και υπάρχει στο 40-60% του γενικού πληθυσμού, ενώ θεωρείται οτι αποτελεί δείκτη ευαισθησίας στην ανάπτυξη καρκίνου πνεύμονα. Στις γυναίκες καπνίστριες η δράση αυτού του ενζύμου φαίνεται οτι είναι ενισχυμένη αυξάνοντας τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου πνεύμονα. Οι γυναίκες όμως φαίνεται οτι έχουν και άλλους γενετικούς προδιαθεσικούς παράγοντες που τις κάνουν πιο επιρρεπείς στον καρκίνο πνεύμονα: φαίνεται ότι έχουν μειωμένη ικανότητα επιδιόρθωσης DNA ενώ και οι μεταλλάξεις στο γονίδιο K-ras είναι πιο συχνές σε καρκίνο πνεύμονα γυναικών καπνιστριών απ’ ότι σε ανδρών καπνιστών. Έκφραση του γονιδίου του υποδοχέα του πεπτιδίου-έκλυσης γαστρίνης (gastrin-releasing peptide receptor, GRPR) που εμπλέκεται στην καρκινογένεση του πνεύμονα, βρέθηκε συχνότερα σε αεραγωγούς και ιστούς γυναικών σε σύγκριση με άνδρες καπνιστές, η ενεργοποίηση του ήταν ταχύτερη σε γυναίκες μετά από έκθεση σε καπνό, ενώ φαίνεται οτι η ενεργοποίησή του αυξάνεται στους αεραγωγούς μετά από έκθεση σε οιστρογόνα. Ερευνητές έχουν δείξει οτι έκθεση σε οιστραδιόλη κυττάρων καρκίνου πνεύμονα αυξάνει τον πολλαπλασιασμό τους ενώ αντι-οιστρογόνα μπορούν να εμποδίσουν αυτή τη δράση.
Αρκετά δεδομένα υπάρχουν για το ρόλο και την πιθανή σχέση των οιστρογόνων με τον καρκίνο του πνεύμονα στις γυναίκες, κυρίως από πληθυσμιακές μελέτες: η μικρή ηλικία εμμηνόπαυσης σχετίζεται με μειωμένο κίνδυνο ανάπτυξης αδενοκαρκινώματος πνεύμονα ενώ η χρήση ορμονικής υποκατάστασης σχετίζεται με υψηλότερο κίνδυνο αδενοκαρκινώματος πνεύμονα. Τέλος, από το 2004 έχουν αναγνωριστεί ενεργοποιές μεταλλάξεις στην τυροσινική κινάση του υποδοχέα του επιδερμικού αυξητικού παράγοντα (Epidermal Growth Factor Receptor, EGFR) που σχετίζονται με αυξημένη ανταπόκριση σε θεραπεία με αναστολείς της EGFR-TK, όπως το gefitinib και το erlotinib. Αυτές οι μεταλλάξεις βρίσκοντται ιδιάιτερα συχνά σε γυναίκες με αδενοκαρκίνωμα. Κάποιοι ερευνητές έχουν παρατηρήσει οτι η έκφραση της πρωτεΐνης του EGFR μειώνεται σαν ανταπόκριση σε οιστρογόνα και αυξάνει όταν κατασταλούν τα οιστρογόνα, υποδηλώνοντας μια αλληλεπίδραση ανάμεσα σε αυτά τα δύο μονοπάτια (cross-talk). Ο πιθανός ρόλος των οιστρογόνων στην καρκινογένεση του πνεύμονα είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρων και θα πρέπει να μελετηθεί περισσότερο. Δεν είναι ακόμα ξεκάθαρο αν ο καρκίνος του πνεύμονα έχει ιδιαίτερη συμπεριφορά και φυσική ιστορία στις γυναίκες διαφορετική από τους άνδρες, όμως, σίγουρα οι γυναίκες με καρκίνο πνεύμονα έχουν καλύτερη επιβίωση σε σύγκριση με τους άνδρες.
Πόσο καλά είναι ενημερωμένες οι γυναίκες γύρω από τον καρκίνο του πνεύμονα;
Ο καρκίνος του πνεύμονα δεν είναι νόσος μόνο των ανδρών. Αν και περισσότερες γυναίκες πεθαίνουν από καρκίνο πνεύμονα παρά από καρκίνο μαστού, η ευαισθητοποίηση αλλά και η χρηματοδότηση για την έρευνα στον καρκίνο του πνεύμονα είναι συντριπτικά μικρότερη από αυτή για τον καρκίνο του μαστού. Το 2007, από το Εθνικό Αντικαρκινικό Ινστιτούτο στις ΗΠΑ (NCI) η χρηματοδότηση στον καρκίνο του μαστού ήταν $23,754 για κάθε θάνατο από καρκίνο μαστού σε σύγκριση με μόλις $1,414 για κάθε θάνατο από καρκίνο πνεύμονα. Λόγω της φτωχότερης επιβίωσης, των βαρύτερων συμπτωμάτων του καρκίνου του πνεύμονα (πολλοί επιβιώσαντες από καρκίνο πνεύμονα δεν μπορούν να περπατήσουν ή να τρέξουν), αλλά και λόγω του στίγματος που κουβαλά αυτή η νόσος, η ιδιωτική χρηματοδότηση και τα προγράμματα ευαισθητοποίσης για τον καρκίνο του πνεύμονα υστερούν σημαντικά. Υπάρχουν σήμερα σε διεθνές και ευρωπαικό επίπεδο πολλοί οργανισμοί για την ευαισθητοποίηση του πληθυσμού για τον καρκίνο του πνεύμονα και πρόσφατα πιο ειδικά για τις γυναίκες, έχουν ξεκινήσει πρωτοβουλίες στην Ευρώπη όπως ο οργανισμός Women Against Lung Cancer in Europe (WALCE) με τον οποίο συνεργάζεται και ο ελληνικός φορέας υποστήριξης και ευαισθητοποίησης γυναικών, ‘Γυναίκες στην Ογκολογία’ (W4O-Hellas). Ενημερωτικές δράσεις οργανώνονται φέτος για πρώτη φορά για τον καρκίνο του πνεύμονα στη γυναίκα, στην Αθήνα και άλλα μέρη της χώρας μας, τον μήνα Νοέμβριο, που διεθνώς είναι αφιερωμένος στην ευαισθητοποίηση για τον καρκίνο του πνεύμονα.
*Δρ Έλενα Λινάρδου, Παθολόγος Ογκολόγος, Αν. Διευθύντρια Α’ Ογκολογικής Κλινικής Νοσοκομείου Metropolitan
POST A COMMENT.